Dieta trzustkowa — czym jest? Dla kogo jest rekomendowana?

Dieta trzustkowa to sposób żywienia rekomendowany w chorobach zapalnych trzustki. Ma na celu wsparcie procesów trawienia i poprawę samopoczucia pacjenta. Co jeść na diecie trzustkowej? Jakie warzywa i owoce w diecie trzustkowej są dobrze tolerowane?

Dieta trzustkowa, a choroby trzustki 

Dieta trzustkowa zalecana jest w stanach chorobowych wynikających z nieprawidłowej pracy lub niewydolności tego organu. Trzustka to narząd odpowiedzialny za produkcję enzymów trawiennych i hormonów m.in. insuliny i glukagonu. Dieta trzustkowa i tym samym produkty dozwolone w jadłospisie zależą od tego, czy mamy do czynienia z ostrym, czy przewlekłym stanem zapalnym trzustki. 

1.     Ostre zapalenie trzustki.

Ostre zapalenie trzustki jest chorobą, która może powodować bezpośrednie zagrożenie życia i wymaga interwencji szpitalnej. Przyczyną może być uraz jamy brzusznej, nieudany zabieg chirurgiczny, kamica żółciowa, działanie substancji toksycznych lub powstałe zakażenie. W ostrym zapaleniu trzustki w krótkim czasie dochodzi do wstrząsu, zwiększonego stężenia glukozy we krwi oraz rozpoczęcia procesu samotrawienia narządu wskutek aktywacji proenzymów do postaci czynnej proteolitycznej. Powstają wówczas zmiany martwicze i krwotoczne w miąższu trzustki.

Objawy ostrego zapalenia trzustki:

• silny ból w nadbrzuszu, promieniujący do kręgosłupa
• zatrzymanie stolca i gazów;
• wymioty;
• porażenie jelit;
• wzrost temperatury do 40 stopni Celsjusza. 

2.     Przewlekłe zapalenie trzustki.

Przewlekłe zapalenie trzustki spowodowane jest różnymi czynnikami, jednak najczęściej jest wynikiem niewyleczonego ostrego zapalenia tego narządu lub kamicy i stanów zapalnych dróg żółciowych. Choroba może być też konsekwencją wrzodów żołądka drążących do trzustki lub niedrożności przewodu trzustkowego, przez co dochodzi do utrudnionego odpływu soku trzustkowego i żółci. Do przewlekłego zapalenia trzustki może dojść także w przypadku nadużywania alkoholu. Rzadziej przyczyną są choroby genetyczne czy autoimmunologiczne. 

Objawy przewlekłego zapalenia trzustki:

• nawracające, promieniujące bóle w lewym podżebrzu (najczęściej pojawiają się kilkadziesiąt minut po spożyciu posiłku bogatego w tłuszcz;
• utrata masy ciała;
• brak łaknienia;
• wzdęcia;
• nudności;
• tłuszczowe stolce o brzydkim zapachu. 

W obu przypadkach równolegle z działaniami medycznymi zalecana jest interwencja żywieniowa i wprowadzenie diety trzustkowej. Bardzo często u pacjentów diagnozowane jest niedożywienie, które spowodowane jest upośledzeniem procesu trawienia i wchłaniania składników odżywczych. Należy podkreślić, że dieta trzustkowa jest dodatkiem do wprowadzonej farmakoterapii. Wymagana jest też stała opieka lekarska i monitorowanie stanu zdrowia pacjenta.

Dieta trzustkowa w ostrym zapaleniu trzustki – na czym polega?

Dieta trzustkowa w ostrym zapaleniu trzustki ma na celu ograniczenie stymulacji objętego zmianami zapalnymi narządu. Chory przebywa wówczas w szpitalu, gdzie objęty jest całodobową opieką lekarską. U pacjenta stosowane jest żywienie dojelitowe, które minimalizuje aktywność enzymatyczną przewodu pokarmowego. Równocześnie przy użyciu sondy usuwane są soki trawienne z żołądka. Po 3-4 dniach zwykle, kiedy stan zdrowia pacjenta ulegnie poprawie, przechodzi się na żywienie enteralne. Diety peptydowe podawane są przez zgłębnik nosowo-jelitowy.

Doustna dieta trzustkowa w ostrym zapaleniu trzustki jest możliwa do zastosowania po około tygodniu od rozpoczęcia interwencji. Na początku jest to dieta lekkostrawna, kleikowa, którą modyfikuje się o podanie przecierów owocowych i warzywnych. 

Kolejnym etapem, zwykle w drugim tygodniu leczenia jest podawanie diety o konsystencji płynno-papkowatej i papkowatej. Zaleca się stosowanie diety łatwostrawnej, ubogoresztkowej, ubogotłuszczowej o wysokim udziale węglowodanów. Wprowadzenie posiłków stałych może nastąpić po 4-6 tygodniach stosowania diety papkowatej.

O wszystkich zmianach w żywieniu pacjenta decyduje lekarz.

Dieta trzustkowa w przewlekłym zapaleniu trzustki – na czym polega?

Dieta trzustkowa ma na celu odciążenie pracy narządu w procesie trawienia, co będzie sprzyjać regeneracji i poprawie stanu zdrowia pacjenta. Niewydolność trzustki uniemożliwia trawienie wszystkich składników odżywczych. W wielu przypadkach zachodzi konieczność włączenia preparatów zawierających enzymy naturalnie wydzielane przez zdrowy organ. 

Niezbędna jest także specjalna interwencja żywieniowa w postaci diety trzustkowej.

Dieta trzustkowa:

•  jest łatwostrawna;
•  zakłada ograniczone spożycie tłuszczów (do 30-50 g na dobę);
•  zakłada zwiększone spożycie białka (powyżej normy fizjologicznej 1,0-1,5 g na kilogram masy ciała;
• ubogoresztkowa (niska zawartość błonnika pokarmowego);
• przewiduje zwiększoną zawartość energii.

Pacjenci w przewlekłym zapaleniu trzustki są zwykle niedożywieni, dlatego kluczowe w procesie terapeutycznym jest zwiększenie wartości energetycznej dziennego jadłospisu. Wprowadzenie pełnowartościowego białka będzie sprzyjać procesom naprawczym i regeneracyjnym, które powstały w wyniku hiperkatabolizmu. 

Dieta trzustkowa zakłada ograniczenie spożycia tłuszczów, dotyczy przede wszystkim tych pochodzenia zwierzęcego i cholesterolu. Wynika to z upośledzonego trawienia i wchłaniania lipidów. Warzywa i owoce w diecie trzustkowej również nie powinny stanowić dużego udziału i być serwowane w formie przecierów, smoothie lub purée, ewentualnie surowych soków. Należy także dbać o prawidłowe nawodnienie pacjenta, a do picia zalecana jest woda niegazowana. 

Dieta trzustkowa – co można jeść?

Dieta lekkostrawna trzustkowa ma na celu ochronę narządu poprzez zmniejszenie jego aktywności wydzielniczej. 

Dieta trzustkowa – produkty dozwolone:

• produkty zbożowe – chleb pszenny (jasny i czerstwy), bułki pszenne, suchary, biszkopty, drobne kasze, drobne makarony, ryż biały;
• mięso i drób – chuda wołowina, chuda cielęcina, królik, indyk, kurczak, chudy schab;
• ryby – dorsz, pstrąg, mintaj, płoć, halibut, sandacz, szczupak, flądra, okoń, lin, płastuga;
• warzywa (młode i soczyste) – dynia, marchew, cukinia, kabaczek, pietruszka, patison, seler, pomidor bez skóry, ziemianki (gotowane, purée);
• owoce (soczyste i dojrzałe, w postaci przecierów) – banany, brzoskwinie, jagodowe, winogrona bez pestek, morele, cytrusowe, jabłka pieczone;
• tłuszcze (zalecane w umiarkowanych ilościach) – olej słonecznikowy, rzepakowy (bezerukowy), sojowy, oliwa z oliwek, masło, miękkie margaryny;
• produkty nabiałowe – chude mleko, chudy ser twarogowy, jogurt naturalny;
• dodatki do pieczywa – miód, dżem bez pestek, marmolada;
• zupy – rosół jarski, jarzynowa, ziemniaczana, krupnik, przetarte zupy owocowe;
• desery – kisiel, budyń, galaretka owocowa, suflet, beza;
• napoje – kawa zbożowa z mlekiem z niską zawartością tłuszczu, herbata z mlekiem, herbaty owocowe, herbaty ziołowe, soki warzywno-owocowe, napoje mleczno-owocowe, woda niegazowana. 

 Dieta trzustkowa – produkty przeciwwskazane:

• produkty zbożowe – chleb świeży, żytni; razowy, graham, chrupkie pieczywo, pieczywo z dodatkiem pestek, pieczywo z otrębami, pieczywo cukiernicze z dodatkiem tłuszczu, biszkopty na całych jajach;
• mięso i drób (tłuste gatunki) – wieprzowina, baranina, gęsina, kaczka, dziczyzna, podroby; 
• ryby (tłuste gatunki) – karp, węgorz, sum, łosoś, śledź, sardynka, tołpyga;
• warzywa – warzywa kapustne, cebula, por, czosnek, nasiona roślin strączkowych, ogórek, brukiew, kalarepa, rzepa, rzodkiewka, fasolka szparagowa, warzywa w postaci surówek z majonezem, warzywa marynowane i solone;
• owoce – gruszki, daktyle, figi, kawon, czereśnie, rabarbar owoce marynowane, suszone owoce;
• tłuszcze (zwierzęce, nasycone) – smalec, słonina, łój gęsi, boczek, tłuszcze kuchenne, margaryny twarde;
• produkty nabiałowe – tłuste mleko, tłusty ser twarogowy, śmietana, sery dojrzewające, ser topiony, ser typu Feta;
• dodatki do pieczywa – serki do smarowania, dżem z pestkami, 
• zupy (tłuste, zawiesiste, na wywarach mięsnych, kostnych i grzybowych, z zasmażką, z dodatkiem śmietany, ostre) – z dodatkiem warzyw kapustnych, roślin strączkowych, ogórków;
• desery – tłuste ciasta, torty, czekolada, batony, lody, chałwa, z orzechami;
• napoje – alkohol, gorąca czekolada, kawa naturalna, kakao, mocna herbata, napoje gazowane, wody gazowane. 

Zalecane sposoby obróbki termicznej produktów i potraw to gotowanie w wodzie lub na parze, duszenie, pieczenie bez dodatku tłuszczu. Nie zaleca się stosowania dodatków w postaci sosów na bazie tłustych jogurtów np. grecki, majonezu i śmietany.

1. Ciborowska Helena; Rudnicka Anna. Dietetyka Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017
2. Stefańska E.; Orywal K., Ostrowska L. Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2018
3. M. Grzymisławski, J. Gawęcki (red). Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa, (2012)
4. D. Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska. Dietoterapia. PZWL, Warszawa, (2015)
5. M. Włochal, A.A. Kanikowska, M. Grzymisławski. Niedobory energii i składników odżywczych u pacjentów z chorobami zapalnymi trzustki. Nowiny Lekarskie, (2012); 81(6):669-676